3 / 3 اسلام
3 / 4 توفیق
امام صادق علیه السلام :کتاب خدا ، [مایه] نجات از هلاکت است و بینایی بخش از کوری و راه نما به راه راست .
3 / 3اسلامامام علی علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی ، شریعت اسلام را مقرّر داشت و آبشخورهایش را برای کسی که بخواهد بدان وارد شود ، آسان و هموار ساخت و ارکان آن را در برابر کسی که بخواهد با آن بجنگد ، استوار گردانید و برای کسی که از آن پیروی کند ، [مایه] عزّت قرارش داد ... و برای کسی که مصمّم باشد ،[مایه ]بصیرت .
3 / 4توفیقپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سپاس ، خدایی را که ... از گم راهی به راه آورْد و کوری[ِ دل] را بینایی بخشید .
امام علی علیه السلام :خداوند متعال ، گاه نشانه ای را برای مؤمنی نمودار می سازد تا بر بصیرت او بیفزاید ، و برای کافر ، تا عذر و حجّت را بر او تمام تر سازد .
.
ص: 402
عنه علیه السلام :إنَّما أنَا وأَنتُم عَبیدٌ مَملوکونَ لِرَبٍّ لا رَبَّ غَیرُهُ . یَملِکُ مِنّا ما لا نَملِکُ مِن أنفُسِنا ، وأَخرَجَنا مِمّا کُنّا فیهِ إلی ما صَلَحنا عَلَیهِ ، فَأَبدَلَنا بَعدَ الضَّلالَهِ بِالهُدی ، وأَعطانَا البَصیرَهَ بَعدَ العَمی . (1)
الإمام زین العابدین علیه السلام فِی المُناجاهِ الإِنجیلِیَّهِ :اللّهُمَّ بِذِکرِکَ أستَعیذُ وأَعتَصِمُ ، وبِرُکنِکَ ألوذُ وأَتَحَزَّمُ ، وبِقُوَّتِکَ أستَجیرُ وأَستَنصِرُ ، وبِنورِکَ أهتدی وأَستَبصِرُ ، ... سَیِّدی لَو لا نورُکَ عَمیتُ عَنِ الدَّلیلِ ، ولَو لا تَبصیرُکَ ضَلَلتُ عَنِ السَّبیلِ ، ولَو لا تَعریفُکَ لَم أرشَد لِلقَبولِ ، ولَو لا تَوفیقُکَ لَم أهتَدِ إلی مَعرِفَهِ التَّأویلِ . (2)
الإمام الصادق علیه السلام :إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیراً ، زَهَّدَهُ فِی الدُّنیا ، وفَقَّهَهُ فِی الدّینَ ، وبَصَّرَهُ عُیوبَها ، ومَن اُوتِیَهُنَّ فَقَد اُوتِیَ خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَهِ . (3)
الإمام الکاظم علیه السلام فیما کَتَبَ إلی عَلِیِّ بنِ سُوَیدٍ وهُوَ فِی الحَبسِ :الحَمدُ للّهِِ العَلِیِّ العَظیمِ الَّذی بِعَظَمَتِهِ ونورِهِ أبصَرَ قُلوبُ المُؤمِنینَ (4) ، وبِعَظَمَتِهِ ونورِهِ عاداهُ الجاهِلونَ ، وبِعَظَمَتِهِ ونورِهِ ابتَغی مَن فِی السَّماواتِ ومَن فِی الأَرضِ إلَیهِ الوَسیلَهَ بِالأَعمالِ المُختَلِفَهِ وَالأَدیانِ المُتَضادَّهِ ، فَمُصیبٌ ومُخطِئٌ ، وضالٌّ ومُهتَدٍ ، وسَمیعٌ وأَصَمُّ ، وبَصیرٌ وأَعمی حَیرانَ . (5)
.
1- .الکافی : ج 8 ص 356 ح 550 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام ، نهج البلاغه : الخطبه 216 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 359 ح 32 .
2- .بحار الأنوار : ج 94 ص 153161 ح 22 نقلاً عن کتاب أنیس العابدین .
3- .الکافی : ج 2 ص 130 ح 10 عن عبد اللّه بن القاسم ، مشکاه الأنوار : ص 206 ح 556 وفیه «عیوبه» بدل «عیوبها» ، بحار الأنوار : ج 73 ص 55 ح 28 ؛ شعب الإیمان : ج 7 ص 347 ح 10535 عن محمّد بن کعب القرظی عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ولیس فیه ذیله ، کنز العمال : ج 10 ص 137 ح 28689 . وراجع : تاریخ دمشق : ج 81 ص 78 .
4- .أی ما أبصروا وعلموا (بحار الأنوار : ج 58 ص 12) .
5- .الکافی : ج8 ص124 ح95 عن علیّ بن سوید وج1 ص129 ح1 عن الإمام علیّ علیه السلام ، رجال الکشّی: ج2 ص754 ح859 عن علیّ بن سوید النسائی وکلاهما نحوه، بحار الأنوار : ج78 ص328 ح6.
ص: 403
امام علی علیه السلام :من و شما ، در حقیقت ، بندگان زرخرید پروردگاری هستیم که جز او پروردگاری نیست . او چنان اختیاری از ما دارد که ما خود ، از خویش نداریم و ما را از وضعیتی که در آن قرار داشتیم ، به آنچه مصلحت ما در آن است ، بیرون بُرد ، گم راهیِ ما را به هدایتْ تبدیل کرد و ما را که کور[دل] بودیم ، بینایی بخشید .
امام زین العابدین علیه السلام در «مناجات اِنجیلیه» :بار خدایا! به یاد تو پناه می برم و چنگ می زنم و خویشتن را در سایه رُکن تو در می آورم و از نیروی تو ، حمایت و یاری می طلبم و از نور تو ، راه نمایی و بصیرت می خواهم ... . سَرور من! اگر نور تو نبود ، راه نما را نمی دیدم ، و اگر بینش بخشی تو نبود ، راه را گُم می کردم ، و اگر معرّفی تو به پذیرش نبود ، راه نمی بُردم ، و اگر توفیق دِهی تو نبود ، به شناخت تأویل [و معانی قرآن] ، هدایت نمی شدم .
امام صادق علیه السلام :هر گاه خداوند ، خیر بنده ای را اراده کند ، او را نسبت به دنیا ، بی رغبت می گردانَد و در دین ، دانایش می کند و عیب هایش را به او می نمایانَد . به هر کس این چیزها داده شود ، خیرِ دنیا و آخرت ، داده شده است .
امام کاظم علیه السلام در نامه ای که از زندان ، به علی بن سُوَید نوشت :سپاس ، خدای والا و بزرگی را که از بزرگی و نور او ، دل های مؤمنانْ بینا شد و به سبب همین بزرگی و نور اوست که نادانان ، با وی دشمنی کردند و به واسطه بزرگی و نور او ، هر آن کس که در آسمان ها و در زمین است ، با کارهای گونه گون و آیین ها و باورهای ناهمگون ، در صدد نزدیک شدن به او بر آمدند . پس برخی ، درست رفتند و برخی ، خطا نمودند . برخی ، گم راه شدند و برخی ، ره یافتند . برخی ، شنوا شدند و برخی ، کَر گشتند . برخی بینا شدند و برخی ، کور و سرگردان ماندند .
.
ص: 404
الفصل الرابع : ما ینمی البصیره4 / 1التَّفَکُّرُالکتاب« أَفَلَمْ یَنظُرُواْ إِلَی السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْنَاهَا وَ زَیَّنَّاهَا وَ مَا لَهَا مِن فُرُوجٍ * وَ الْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَ أَلْقَیْنَا فِیهَا رَوَاسِیَ وَ أَنبَتْنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوْجِ بَهِیجٍ * تَبْصِرَهً وَ ذِکْرَی لِکُلِّ عَبْدٍ مُّنِیبٍ » . (1)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ التَّفَکُّرَ حَیاهُ قَلبِ البَصیرِ کَما یَمشِی المُستَنیرُ فِی الظُّلُماتِ بِالنّورِ ، فَعَلَیکُم بِحُسنِ التَّخَلُّصِ وقِلَّهِ التَّرَبُّصِ . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :فَتَفَکَّروا أیُّهَا النّاسُ وتَبَصَّروا ، وَاعتَبِروا وَاتَّعِظوا ، وتَزَوَّدوا لِلآخِرَهِ تَسعَدوا . (3)
.
1- .ق : 6 8 .
2- .الکافی : ج 2 ص 599 ح 2 عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام و ج 1 ص 28 ح 34 عن یحیی بن عمران عن الإمام الصادق عن الإمام علیّ علیهماالسلام ، النوادر للراوندی : ص 144 ح 197 عن الإمام الکاظم عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام وکلاهما نحوه ، الدرّه الباهره : ص 22 وفیه صدره إلی «البصیر» ، العدد القویّه : ص 38 ح 49 وفیه صدره إلی «بالنور» وکلاهما عن الإمام الحسن علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 77 ص 135 ح 46 .
3- .غرر الحکم : ج4 ص 432 ح 6589 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 359 ح 6089 .
ص: 405
فصل چهارم : عوامل رشد بصیرت
4 / 1 اندیشیدن
فصل چهارم : عوامل رشد بصیرت4 / 1اندیشیدنقرآن«مگر به آسمانِ بالای سرشان ننگریسته اند که چگونه آن را ساخته و زینتش داده ایم و برای آن ، هیچ گونه شکافتگی ای نیست ؟! و زمین را گستردیم و در آن ، کوه های ثابت و استوار افکندیم و در آن ، از هر گونه جفتِ دل انگیزی رویانیدیم تا برای هر بنده توبه کاری ، بینش افزا و پندآموز باشد» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اندیشیدن ، حیات بخشِ دلِ شخص بابصیرت است ، همان گونه که شخصِ چراغ به دست در تاریکی ها ، در پرتو نور [چراغ ]راه می رود . پس بر شما باد نیکْ رَهیدن و کمتر درنگ کردن !
امام علی علیه السلام :پس ، ای مردم! بیندیشید و بینا شوید ، عبرت گیرید و پند آموزید و برای آخرت ، توشه برگیرید تا سعادتمند شوید .
.
ص: 406
عنه علیه السلام :مَن تَفَکَّرَ أبصَرَ . (1)
عنه علیه السلام :مَن فَکَّرَ أبصَرَ العَواقِبَ . (2)
عنه علیه السلام :إنَّمَا البَصیرُ مَن سَمِعَ وتَفَکَّرَ ، ونَظَرَ وأَبصَرَ ، وَانتَفَعَ بِالعِبَرِ ، وسَلَکَ جَدَداً (3) واضِحاً ، یَتَجَنَّبُ فیهِ الصَّرعَهَ فِی المَهوی . (4)
عنه علیه السلام :أفکِر تَستَبصِر . (5)
عنه علیه السلام :رَأسُ الاِستِبصارِ الفِکرَهُ . (6)
عنه علیه السلام :مَن طالَت فِکرَتُهُ حَسُنَت بَصیرَتُهُ . (7)
عنه علیه السلام :لا بَصیرَهَ لِمَن لا فِکرَ لَهُ . (8)
عنه علیه السلام :تَفَکُّرُکَ یُفیدُکَ الاِستِبصارَ ، ویَکسِبُکَ الاِعتِبارَ . (9)
الإمام الحسن علیه السلام :عَلَیکُم بِالفِکرِ ، فَإِنَّهُ حَیاهُ قَلبِ البَصیرِ ، ومَفاتیحُ أبوابِ الحِکمَهِ. (10)
4 / 2التَّعَقُّلُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :قُسِّمَ العَقلُ عَلی ثَلاثَهِ أجزاءَ ، فَمَن کانَت فیهِ کَمَلَ عَقلُهُ ، ومَن لَم تَکُن فیهِ فَلا عَقلَ لَهُ : حُسنُ المَعرِفَهِ بِاللّهِ عز و جل ، وحُسنُ الطّاعَهِ لَهُ ، وحُسنُ البَصیرَهِ عَلی أمرِهِ . (11)
.
1- .نهج البلاغه : الکتاب 31 ، تحف العقول : ص 79 ، أعلام الدین: ص 287 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 216 ح 1 ؛ دستور معالم الحکم : ص 28 .
2- .غرر الحکم : ج5 ص 324 ح 8577 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 459 ح 8316 .
3- .الجَدَدُ : الأرضُ الصُلبَهُ التی یسهل المشی فیها (مجمع البحرین : ج 1 ص 274 «جدد») .
4- .تحف العقول : ص 155 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 407 ح 38 .
5- .غرر الحکم : ج2 ص 171 ح 2239 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 75 ح 1815 .
6- .غرر الحکم : ج4 ص 48 ح 5232 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 264 ح 4809 وفیه «التبصره الفکر» بدل «الاستبصار الفکره» .
7- .غرر الحکم : ج5 ص 272 ح 8319 .
8- .غرر الحکم : ج6 ص 401 ح 10774 .
9- .غرر الحکم : ج3 ص316 ح 4574 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 199 ح 4036 .
10- .أعلام الدین : ص 297 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 115 ح 12 .
11- .الخصال : ص 102 ح 58 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 106 ح 1 .
ص: 407
4 / 2 خِردمندی
امام علی علیه السلام :هر که بیندیشد ، بینا می شود .
امام علی علیه السلام :هر که بیندیشد ، فرجام ها را می بیند .
امام علی علیه السلام :بینا ، کسی است که بشنود و بیندیشد ، بنگرد و بینا شود و از عبرت ها بهره گیرد و راه هموار و آشکار را بپوید و از فرو افتادن و پرتگاه های آن ، بپرهیزد .
امام علی علیه السلام :بیندیش تا بینش یابی .
امام علی علیه السلام :اساس بصیرت ، اندیشیدن است .
امام علی علیه السلام :کسی که بسیار اندیشه می کند ، بصیرتِ نیکویی می یابد .
امام علی علیه السلام :کسی که اندیشه ندارد ، بصیرت ندارد .
امام علی علیه السلام :اندیشیدنِ تو ، به تو بصیرت می دهد و عبرت آموزی می بخشد .
امام حسن علیه السلام :بر شما باد اندیشیدن ؛ زیرا آن ، زندگی بخش دلِ شخصِ بابصیرت و کلید درهای حکمت است .
4 / 2خِردمندیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خِرد ، به سه جزء تقسیم شده است . پس هر کس که این سه جزء در او باشد ، خِردش کامل است و در هر کس نباشد ، از خِرد ، بی بهره است : نیکو شناختن خداوند عز و جل ، نیکو فرمان بردن از او ، و بصیرتِ نیکو داشتن در کار او .
.
ص: 408
عنه صلی الله علیه و آله :عَلَی العاقِلِ أن یَکونَ بَصیراً بِزَمانِهِ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :ناظِرُ قَلبِ اللَّبیبِ بِهِ یُبصِرُ أمَدَهُ (2) ، ویَعرِفُ غَورَهُ ونَجدَهُ . (3)
الإمام الصادق علیه السلام :دِعامَهُ الإِنسانِ العَقلُ ، وَالعَقلُ مِنهُ الفِطنَهُ وَالفَهمُ وَالحِفظُ وَالعِلمُ ، وبِالعَقلِ یَکمُلُ ، وهُوَ دَلیلُهُ ومُبصِرُهُ ومِفتاحُ أمرِهِ . (4)
عنه علیه السلام :قالَ لُقمانُ لِابنِهِ : ... إنَّ العاقِلَ إذا أبصَرَ بِعَینِهِ شَیئاً عَرَفَ الحَقَّ مِنهُ ، وَالشّاهِدَ یَری ما لا یَرَی الغائِبُ . (5)
الإمام الکاظم علیه السلام :مَن لَم یَعقِل عَنِ اللّهِ ، لَم یَعقِد قَلبَهُ عَلی مَعرِفَهٍ ثابِتَهٍ یُبصِرُها ویَجِدُ حَقیقَتَها فی قَلبِهِ . (6)
4 / 3التَّعَلُّمُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ العِلمَ حَیاهُ القُلوبِ مِنَ الجَهلِ ، وضِیاءُ الأَبصارِ مِنَ الظُّلمَهِ ، وقُوَّهُ الأَبدانِ مِنَ الضَّعفِ . (7)
.
1- .الخصال : ص 525 ح 13 ، معانی الأخبار : ص 334 ح 1 ، الأمالی للطوسی : ص 540 ح 1163 ، مکارم الأخلاق : ج 2 ص 383 ح 2661 کلّها عن أبی ذرّ ، بحار الأنوار : ج 77 ص 72 ح 1 ؛ صحیح ابن حبّان : ج 2 ص 78 ح 361 عن أبی ذرّ ، کنز العمّال : ج 16 ص 133 ح 44158 .
2- .الأَمَدُ : نِهایَهُ البُلوغِ (مجمع البحرین : ج 1 ص 68 «أمد»)
3- .نهج البلاغه : الخطبه 154 ، بحار الأنوار : ج 29 ص 600 ح 20 .
4- .الکافی : ج 1 ص 25 ح 23 ، علل الشرائع : ص 103 ح 2 ، مشکاه الأنوار : ص 440 ح 1484 وفیه «الإسلام» بدل «الإنسان» ، بحار الأنوار : ج 1 ص 90 ح 17 .
5- .الکافی : ج 8 ص 348 ح 547 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 297 ح 2505 ، المحاسن : ج 2 ص 126 ح 1348 وفیه «بعینیه» بدل «بعینه» ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 538 ح 1869 ، مجمع البیان : ج 8 ص 496 کلها عن حماد ، بحار الأنوار : ج 13 ص 423 ح 18 .
6- .الکافی : ج 1 ص 18 ح 12 عن هشام بن الحکم ، تحف العقول : ص 388 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 302 ح 1 .
7- .الأمالی للطوسی : ص 488 ح 1069 ، عدّه الداعی : ص 64 کلاهما عن محمّد بن علیّ بن الحسین بن زید بن الإمام زین العابدین عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، منیه المرید : ص 109 عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 1 ص 171 ح 24 .
ص: 409
4 / 3 دانش آموختن
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خردمند ، باید به زمان خود ، بصیرت داشته باشد .
امام علی علیه السلام :خردمند ، با چشم دل ، پایانِ کار خویش را می بیند و نشیب و فراز آن را می شناسد .
امام صادق علیه السلام :ستونِ [وجودِ] انسان ، خِرد است ، و هوشمندی و فهم و حافظه و دانش ، از خِرد بر می خیزد و با خِرد به کمال می رسد و خِرد ، راه نمای او و بینش بخش او و کلیدِ کارهای اوست .
امام صادق علیه السلام :لقمان به فرزندش گفت : «... خردمند ، هر گاه با چشم خود ، چیزی را ببیند ، حق را از آن می شناسد . شاهد ، چیزی را می بیند که غایب نمی بیند» .
امام کاظم علیه السلام :کسی که خدا را نشناخته است ، دلش با شناخت استواری که آن را ببیند و حقیقتش را در قلب خویش بیابد ، گِرِه نمی خورَد .
4 / 3دانش آموختنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا دانش ، زندگی بخش دل ها[ی مُرده] از نادانی است و روشنایی بخش دیدگان ، از تاریکی [و کوری] است ، و نیروبخش بدن های ناتوان است . 1
.
ص: 410
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ العِلمَ حَیاهُ القُلوبِ ، ونورُ الأَبصارِ مِنَ العَمی ، وقُوَّهُ الأَبدانِ مِنَ الضَّعفِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ العِلمَ حَیاهُ القُلوبِ مِنَ الجَهلِ ، ومَصابیحُ الأَبصارِ مِنَ الظُّلَمِ . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :الحِکمَهُ ضِیاءٌ لِلبَصَرِ . (3)
عنه علیه السلام :جاوِرِ العُلَماءَ تَستَبصِر . (4)
الإمام الکاظم علیه السلام :تَفَقَّهوا فی دینِ اللّهِ ، فَإِنَّ الفِقهَ مِفتاحُ البَصیرَهِ . (5)
عیسی علیه السلام :بِحَقٍّ أقولُ لَکُم : لا یَجتَمِعُ الماءُ وَالنّارُ فی إناءٍ واحِدٍ ، کَذلِکَ لا یَجتَمِعُ الفِقهُ وَالعَمی فی قَلبٍ واحِدٍ . (6)
4 / 4الاِعتِبارُالکتاب« أَفَلَمْ یَسِیرُواْ فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ ءَاذَانٌ یَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَی الْأَبْصَارُ وَ لَکِن تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ » . (7)
.
1- .الخصال : ص 523 ح 12 عن الإمام علیّ علیه السلام ، تحف العقول : ص 28 ، الأمالی للصدوق : ص 713 ح 982 عن الأصبغ بن نباته عن الإمام علیّ علیه السلام ، مجمع البیان : ج 2 ص 717 عن أنس ولیس فیه «من العمی ، من الضعف» ، روضه الواعظین : ص 13 عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 1 ص 166 ح 7 .
2- .جامع بیان العلم وفضله : ج1 ص55 عن معاذ بن جبل ؛ کنز الفوائد : ج2 ص108، أعلام الدین: ص82 کلاهما عن الإمام علیّ علیه السلام ولیس فیهما «من الجهل» وکلاهما بزیاده «وقوه الأبدان من الضعف» فی آخره ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 245 عن الإمام الصادق علیه السلام ولیس فیه «من الجهل ، من الظلم».
3- .مختصر بصائر الدرجات : ص 196 .
4- .غرر الحکم : ج3 ص 378 ح 4801 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 221 ح 4297 .
5- .تحف العقول : ص410، فقه الرضا : ص337، بحار الأنوار : ج78 ص321 ح19.
6- .تحف العقول : ص 512 .
7- .الحجّ : 46 .
ص: 411
4 / 4 عبرت آموختن
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا دانش ، زندگی بخشِ دل هاست و روشنی بخشِ دیدگان ، از کوری و نیروبخش بدن های ناتوان است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا دانش ، زندگی بخش دل ها[ی مُرده] از نادانی و چراغ [و روشنی بخش] چشم ها در تاریکی هاست .
امام علی علیه السلام :حکمت ، نوری برای دیده است .
امام علی علیه السلام :با دانشمندانْ همنشینی کن تا بصیرت یابی .
امام کاظم علیه السلام :در دین خدا ، ژرفکاوی کنید ؛ زیرا دین شناسی ، کلید بصیرت است .
عیسی علیه السلام :به حق ، با شما می گویم : آب و آتش ، در یک ظرف جمع نمی شوند . همچنین دین شناسی و کوری ، در یک دل ، جمع نمی شوند .
4 / 4عبرت آموختنقرآن«پس آیا در زمین سیر نمی کنند تا برای ایشان ، دل هایی باشد تا با آنها بفهمند یا گوش هایی [باشد] تا با آنها بشنوند ؛ زیرا در حقیقت ، دیدگانْ کور نیستند ؛ بلکه دل هایی که در سینه هاست ، کورند» .
.
ص: 412
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :مَنِ اعتَبَرَ أبصَرَ . (1)
عنه علیه السلام :فی کُلِّ اعتِبارٍ استِبصارٌ . (2)
عنه علیه السلام :رَحِمَ اللّهُ امرَأً تَفَکَّرَ فَاعتَبَرَ ، وَاعتَبَرَ فَأَبصَرَ . (3)
عنه علیه السلام :دَوامُ الاِعتِبارِ یُؤَدّی إلَی الاِستِبصارِ ، ویُثمِرُ الاِزدِجارَ . (4)
عنه علیه السلام فی خُطبَهٍ خَطَبَها یَومَ الجُمُعَهِ :أوَ لَیسَ لَکُم فی آثارِ الأَوَّلینَ وفی آبائِکُمُ الماضینَ مُعتَبَرٌ وبَصیرَهٌ إن کُنتُم تَعقِلونَ؟! (5)
4 / 5التَّقویالکتاب« یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِن تَتَّقُواْ اللَّهَ یَجْعَل لَّکُمْ فُرْقَانًا » . (6)
« یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ ءَامِنُواْ بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِن رَّحْمَتِهِ وَ یَجْعَل لَّکُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ » . (7)
.
1- .نهج البلاغه : الحکمه 208 ، خصائص الأئمّه : ص 118 ، العدد القویّه : ص 292 ح 18 و ص 300 ح 36 کلاهما عن الإمام الرضا علیه السلام ، نزهه الناظر : ص 80 ح 153 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 73 ح 27 .
2- .غرر الحکم : ج4 ص396 ح 6461 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 353 ح 5962 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 103 ، غرر الحکم : ج4 ص 42 ح 5206 ؛ دستور معالم الحکم : ص 45 وفیه «عبداً» بدل «امرأ» .
4- .غرر الحکم : ج4 ص 22 ح 5150 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 251 ح 4709 .
5- .مصباح المتهجّد : ص 381 ح 508 عن زید بن وهب ، الدعوات : ص 238 ح 666 ، بحار الأنوار : ج 89 ص 238 ح 68 .
6- .الأنفال : 29 .
7- .الحدید : 28 .
ص: 413
4 / 5 پروای از خدا
حدیثامام علی علیه السلام :هر که عبرت بیاموزد ، بینا می شود .
امام علی علیه السلام :در هر عبرت آموختنی ، بیناشدنی است .
امام علی علیه السلام :رحمت خدا بر آن کس که اندیشید و عبرت گرفت ، و عبرت گرفت و بینا شد !
امام علی علیه السلام :عبرت گرفتن مداوم ، به بصیرت می انجامد ، و باز ایستادن [از گناه و خطا ]را به بار می نشانَد .
امام علی علیه السلام در خطبه ای که روز جمعه ایراد فرمود :آیا در آثارِ پیشینیان و در پدران گذشته شما ، [مایه های] عبرت و بصیرت نیست ، اگر خِرد می ورزیدید؟!
4 / 5پروای از خداقرآن«ای کسانی که ایمان آورده اید ! اگر از خدا پروا کنید برای شما فرقانی (نیروی جدا کننده حق از باطل) قرار می دهد» .
«ای کسانی که ایمان آورده اید ! از خدا پروا کنید ، و به پیامبرش ، ایمان آورید تا دو بهره از رحمتش به شما عطا کند و برایتان ، نوری قرار دهد که با آن ، راه برَوید و شما را بیامرزد ، و خدا ، آمرزگاری مهربان است» .
.
ص: 414
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :إنَّ تَقوَی اللّهِ دَواءُ داءِ قُلوبِکُم ، وبَصَرُ عَمی أفئِدَتِکُم ، وشِفاءُ مَرَضِ أجسادِکُم ، وصَلاحُ فَسادِ صُدورِکُم ، وطُهورُ دَنَسِ أنفُسِکُم ، وجِلاءُ عَشا أبصارِکُم . (1)
عنه علیه السلام :فَاتَّقُوا اللّهَ تَقِیَّهَ مَن أیقَنَ فَأَحسَنَ ، وعُبِّرَ فَاعتَبَرَ ، وحُذِّرَ فَازدَجَرَ ، وبُصِّرَ فَاستَبصَرَ ، وخافَ العِقابَ ، وعَمِلَ لِیَومِ الحِسابِ . (2)
4 / 6ذِکرُ اللّه عزّوجلِّالکتاب« إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْاْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ » . (3)
الحدیثالإمام الباقر علیه السلام :إنَّ المُؤمِنَ مَعنِیٌّ بِمُجاهَدَهِ نَفسِهِ لِیَغلِبَها عَلی هَواها ، فَمَرَّهً یُقیمُ أوَدَها (4) ویُخالِفُ هَواها فی مَحَبَّهِ اللّهِ ، ومَرَّهً تَصرَعُهُ نَفسُهُ فَیَتَّبِعُ هَواها فَیَنعَشُهُ اللّهُ فَیَنتَعِشُ ، ویُقیلُ اللّهُ عَثرَتَهُ فَیَتَذَکَّرُ ویَفزَعُ إلَی التَّوبَهِ وَالمَخافَهِ ، فَیَزدادُ بَصیرَهً ومَعرِفَهً لِما زیدَ فیهِ مِن الخَوفِ ، وذلِکَ بِأَنَّ اللّهَ یَقولُ : «إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْاْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ » . (5)
عنه علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْاْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ » :إذا ذَکَّرَهُمُ الشَّیطانُ المَعاصِیَ وحَمَلَهُم عَلَیها ، یَذکُرونَ اللّهَ فَإِذا هُم مُبصِرونَ . (6)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 198 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 284 ح 6 .
2- .غرر الحکم : ج4 ص 437 ح 6598 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 360 ح 6099 نحوه .
3- .الأعراف : 201 .
4- .الأودُ : العِوَجُ (مجمع البحرین : ج 1 ص 96 «أود») .
5- .تحف العقول : ص 284 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 163 ح 1 .
6- .تفسیر القمّی : ج 1 ص 253 ، بحار الأنوار : ج 63 ص 236 ح 79 .
ص: 415
4 / 6 یاد خدا
حدیثامام علی علیه السلام :همانا پروای از خدا ، داروی دردِ دل های شما و بینا کننده کوریِ دل های شما و شفابخشِ بیماری بدن های شما و اصلاح کننده تباهیِ سینه های شما و پاک کننده آلودگیِ جان های شما و روشنی بخش ضعف دیدگان شماست .
امام علی علیه السلام :از خدا پروا کنید ، همچون پروا کردن کسی که یقین کرد و نیکی به جا آورد ، پند داده شد و پند گرفت ، بر حذر داشته شد و [از گناه] باز ایستاد ، بینایش کردند و بینا شد ، و از کیفر ترسید و برای روز حساب ، کار کرد .
4 / 6یاد خداقرآن«در حقیقت ، کسانی که [از خدا] پروا دارند ، چون وسوسه ای از جانب شیطان بدیشان رسد ، بی درنگ [خدا را] به یاد آورند و آن گاه ، بینا شوند» .
حدیثامام باقر علیه السلام :مؤمن ، همواره در کار مبارزه با نفْس خویش است تا بر هَوَس آن ، چیره آید . گاه نفْس خود را از کژی [و انحراف] به راستی می آورد و در راه محبّت خدا ، با هوای نفس ، مخالفت می ورزد . گاه نفْسش ، او را بر زمین می افکنَد و در نتیجه ، پیرو هوس آن می گردد ؛ امّا خداوند ، دستش را می گیرد و بر می خیزد ، و خدا ، لغزش او را می بخشد و مؤمن ، به خود می آید ( / به یاد خدا می افتد) و به توبه و ترس از خدا ، پناه می بَرد و بر اثر افزایش ترسش [از خدا] ، بر بصیرت و معرفت او افزوده می گردد . گواه این مطلب ، این سخن خداوند است که : «در حقیقت ، کسانی که [از خدا] پروا دارند ، چون وسوسه ای از جانب شیطان بدیشان رسد ، بی درنگ [خدا را ]به یاد می آورند و آن گاه ، بینا می شوند» .
امام باقر علیه السلام در باره این سخن خداوند متعال : «در حقیقت ، کسانی که [از خدا] پروا دارند ، چون وسوسه ای از جانب شیطان بدیشان رسد ، بی درنگ ، [خدا را] به یاد می آورند و آن گاه ، بینا می شوند» :هر گاه شیطان ، آنان را به یاد گناهان بیندازد و بر [انجام دادن ]آنها وادارشان سازد ، خدا را یاد می کنند و آن گاه ، بینا می شوند .
.
ص: 416
عنه علیه السلام :ثَلاثٌ مِن أشَدِّ ما عَمِلَ العِبادُ : إنصافُ المُؤمِنِ مِن نَفسِهِ ، ومُواساهُ المَرءِ أخاهُ ، وذِکرُ اللّهِ عَلی کُلِّ حالٍ ، وهُوَ أن یَذکُرَ اللّهَ عز و جل عِندَ المَعصِیَهِ یَهُمُّ بِها ، فَیَحولُ ذِکرُ اللّهِ بَینَهُ وبَینَ تِلکَ المَعصِیَهِ ، وهُوَ قَولُ اللّهِ عز و جل : « إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْاْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ » . (1)
الکافی عن أبی بصیر عن الإمام الصادق علیه السلام ، قال :سَأَلتُهُ علیه السلام عَن قَولِ اللّهِ عز و جل : «إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ » قالَ : هُوَ العَبدُ یَهُمُّ بِالذَّنبِ ثُمَّ یَتَذَکَّرُ فَیُمسِکُ ، فَذلِکَ قَولُهُ : «تَذَکَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ » . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ وتَعالی جَعَلَ الذِّکرَ جِلاءً لِلقُلوبِ ، تَسمَعُ بِهِ بَعدَ الوَقرَهِ (3) ، وتُبصِرُ بِهِ بَعدَ العَشوَهِ (4) . (5)
عنه علیه السلام :مَن ذَکَرَ اللّهَ استَبصَرَ . (6)
عنه علیه السلام :ذِکرُ اللّهِ یُنیرُ البَصائِرَ ، ویونِسُ الضَّمائِرَ . (7)
.
1- .الخصال : ص 131 ح 138 ، معانی الأخبار : ص 192 ح 2 ، جامع الأحادیث : ص 189 کلاهما نحوه وکلها عن أبی بصیر ، بحار الأنوار : ج 69 ص 379 ح 36 .
2- .الکافی : ج 2 ص 434 ح 7 ، تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 43 ح 128 عن زید بن أبی اُسامه و ص 44 ح 129 عن علیّ بن أبی حمزه وکلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 6 ص 40 ح 72 .
3- .الوَقرَه : هی المرّه من الوَقر ؛ ثِقَلُ السمع (لسان العرب : ج 5 ص 289 «وقر») .
4- .العَشوَه : الأمر الملتبس ، وأن یرکب أمراً بجهل لا یعرف وجهه ، مأخوذ من عَشوه اللیل ، وهی ظُلمته (النهایه : ج 3 ص 242 «عشا») .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 222 ، إرشاد القلوب : ص 59 وفیه : «الغشوه» بدل «العشوه» ، غرر الحکم : ج2 ص558 ح 3573 نحوه ، بحار الأنوار : ج 69 ص 325 ح 39 .
6- .غرر الحکم : ج5 ص 166 ح 7800 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 429 ح 7297 .
7- .غرر الحکم : ج4 ص 29 ح 5167 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 255 ح 4720 .
ص: 417
امام باقر علیه السلام :سه چیز ، از سخت ترین کارها برای بندگان است : انصاف داشتن مؤمن در باره خود ، همدردی و کمک مالی انسان به برادرش ، و به یاد خدا بودن در همه حال . این ، بدان معناست که آدمی ، هنگام رو به رو شدن با گناه و آهنگ آن کردن ، خدا را یاد می کند ، و یاد خدا ، مانع میان او و آن گناه می شود . این است معنای سخن خداوند عز و جل که می فرماید : «در حقیقت ، کسانی که [از خدا] پروا دارند ، چون وسوسه ای از جانب شیطان بدیشان رسد ، بی درنگ [خدا را] به یاد می آورند و آن گاه ، بینا می شوند» .
الکافی به نقل از ابو بصیر :از امام صادق علیه السلام در باره این سخن خداوند عز و جل که : «چون وسوسه ای از جانب شیطان بدیشان رسد ، بی درنگ [خدا را] به یاد می آورند و آن گاه ، بینا می شوند» ، پرسیدم . فرمود : «[معنایش این است که] آن بنده ، آهنگِ گناه می کند . سپس [خدا را] یادآور می شود و دستْ نگه می دارد . این است معنای سخن او که : «بی درنگ ، [خدا را] به یاد می آورند و آن گاه ، بینا می شوند» .
امام علی علیه السلام :خداوند پاک و بلندمرتبه ، یاد [خود] را صیقل دهنده دل ها قرار داده است . گوش های سنگین شده دل ها ، با یاد خدا ، شنوا می شوند و چشم های [کور و ]تار شده دل ها به وسیله آن ، بینا می گردند .
امام علی علیه السلام :هر که خدا را یاد کند ، بصیرت می یابد .
امام علی علیه السلام :یاد خدا ، روشنی بخش دیدگان و آرام بخش دل هاست .
.
ص: 418
عنه علیه السلام :الذِّکرُ هِدایَهُ العُقولِ ، وتَبصِرَهُ النُّفوسِ . (1)
عنه علیه السلام :الذِّکرُ جِلاءُ البَصائِرِ ، ونورُ السَّرائِرِ . (2)
4 / 7الإِخلاصُالإمام علیّ علیه السلام :عِندَ تَحَقُّقِ الإِخلاصِ تَستَنیرُ البَصائِرُ . (3)
عنه علیه السلام فی ذِکرِ حَدیثِ مِعراجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ تَعالی : ... یا أحمَدُ ... مَن عَمِلَ بِرِضائی اُلزِمُهُ ثَلاثَ خِصالٍ : اُعَرِّفُهُ شُکراً لا یُخالِطُهُ الجَهلُ ، وذِکراً لا یُخالِطُهُ النِّسیانُ ، ومَحَبَّهً لا یُؤثِرُ عَلی مَحَبَّتی مَحَبَّهَ المَخلوقینَ ، فَإِذا أحَبَّنی أحبَبتُهُ ، وأَفتَحُ عَینَ قَلبِهِ إلی جَلالی ، ولا اُخفی عَلَیهِ خاصَّهَ خَلقی ، فَاُناجیهِ فی ظُلَمِ اللَّیلِ ونورِ النَّهارِ حَتّی یَنقَطِعَ حَدیثُهُ مَعَ المَخلوقینَ ، ومُجالَسَتُهُ مَعَهُم ، واُسمِعُهُ کَلامی وکَلامَ مَلائِکَتی ، واُعَرِّفُهُ السِّرَّ الَّذی سَتَرتُهُ عَن خَلقی ، واُلبِسُهُ الحَیاءَ حَتّی یَستَحیِیَ مِنهُ الخَلقُ کُلُّهُم ، ویَمشی عَلَی الأَرضِ مَغفوراً لَهُ ، وأَجعَلُ قَلبَهُ واعِیاً وبَصیراً ، ولا اُخفی عَلَیهِ شَیئاً مِن جَنَّهٍ ولا نارٍ ، واُعَرِّفُهُ ما یَمُرُّ عَلَی النّاسِ فی یَومِ القِیامَهِ مِنَ الهَولِ وَالشِّدَّهِ، وما اُحاسِبُ الأَغنِیاءَ وَالفُقَراءَ وَالجُهّالَ وَالعُلَماءَ... فَهذِهِ صِفاتُ المُحِبّینَ. (4)
4 / 8الزُّهدُرسول اللّه صلی الله علیه و آله فِی التَّرغیبِ بِالزُّهدِ فِی الدُّنیا :مَن زَهِدَ فیها فَقَصَّرَ فیها أمَلَهُ ، أعطاهُ اللّهُ عِلماً بِغَیرِ تَعَلُّمٍ ، وهُدیً بِغَیرِ هِدایَهٍ ، فَأَذهَبَ عَنهُ العَمی وجَعَلَهُ بَصیراً . (5)
.
1- .غرر الحکم : ج1 ص 369 ح 1403 .
2- .غرر الحکم : ج1 ص 362 ح 1377 .
3- .غرر الحکم : ج4 ص 323 ح 6211 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 338 ح 5765 .
4- .إرشاد القلوب : ص 199204 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 28 ح 6 .
5- .تحف العقول : ص 60 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 163 ح 187 ؛ حلیه الأولیاء : ج 1 ص 72 عن نصیر بن حمزه عن أبیه عن الإمام الصادق عن الإمام الباقر عن الإمام الحسین عن أبیه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله نحوه ، کنز العمّال : ج 3 ص 197 ح 6149 .
ص: 419
4 / 7 اخلاص
4 / 8 پارسایی
امام علی علیه السلام :یاد [خدا] ، هدایت کننده خِردها و بینا کننده جان هاست .
امام علی علیه السلام :یاد خدا ، صیقل دهنده دیدگان [دل ها] و نورِ درون هاست .
4 / 7اخلاصامام علی علیه السلام :چون اخلاص تحقّق یابد ، دیده بصیرت ، روشنی می گیرد .
امام علی علیه السلام در یادکرد حدیث معراج پیامبر صلی الله علیه و آله :خدای متعال فرمود : « ... ای احمد ! ... هر که برای خشنودی من کار کند ، سه خصلت در وجود او می نهم : سپاس گزاری ای را به او می شناسانم که با نادانی آمیخته نباشد ، و یادی را که با فراموشی در نیامیزد ، و محبّتی را که محبّت مخلوقات را بر محبّت من بر نگزیند . پس هر گاه مرا دوست بدارد ، من هم او را دوست می دارم و چشمِ دلش را به سوی جلالم می گشایم و بندگان ویژه خود را از او پنهان نمی دارم و در تاریکی های شب و روشناییِ روز ، با او نجوا می کنم ، آن سان که همسخنی اش با آفریدگان و همنشینی با آنان را رها کند . سخن خودم و سخن فرشتگانم را به او می شنوانَم و رازی را که از آفریدگانم پوشانده ام ، برای او فاش می سازم و جامه حیا بر او می پوشانم تا تمام آفریدگان ، از او حیا کنند و آمرزیده ، بر روی زمین راه می رود و دلش را پذیرا و بینا می گردانم و هیچ چیزی از بهشت و دوزخ را بر او پوشیده نمی دارم و ترس ها و سختی هایی را که مردم در روز قیامت ، از سر می گذرانند و حسابی را که از توانگران و تهی دستان و نادانان و دانایان می کِشم ، به او می شناسانَم ...» . این است صفات دوستان [خدا] .
4 / 8پارساییپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در تشویق به پارسایی در دنیا :هر که در دنیا پارسایی ورزد و آرزویش را در آن ، کوتاه کند ، خداوند ، بدون آموختن ، به او دانشی می دهد و بدون هدایت شدن ، هدایتی . پس کوری را از او می زُداید و او را بینا می گردانَد .
.
ص: 420
الإمام علیّ علیه السلام :اِزهَد فِی الدُّنیا ؛ یُبَصِّرکَ اللّهُ عَوراتِها . (1)
4 / 9قَبولُ النُّصحِالإمام علیّ علیه السلام :قَد نُصِحتُم فَانتَصِحوا ، وبُصِّرتُم فَأَبصِروا ، واُرشِدتُم فَاستَرشِدوا . (2)
عنه علیه السلام :لَقَد بُصِّرتُم إن أبصَرتُم ، واُسمِعتُم إن سَمِعتُم ، وهُدیتُم إنِ اهتَدَیتُم . (3)
عنه علیه السلام :بِالهُدی یَکثُرُ الاِستِبصارُ . (4)
4 / 10اِستِقبالُ الاُمورِالإمام علیّ علیه السلام :مَنِ استَقبَلَ الاُمورَ أبصَرَ . مَنِ استَدبَرَ الاُمورَ تَحَیَّرَ . (5)
4 / 11الجوعُالإمام علیّ علیه السلام :إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله سَأَلَ رَبَّهُ سُبحانَهُ لَیلَهَ المِعراجِ فَقالَ : ... یا رَبِّ ما میراثُ الجوعِ ؟ قالَ : الحِکمَهُ ، وحِفظُ القَلبِ ، وَالتَّقَرُّبُ إلَیَّ ، وَالحُزنُ الدّائِمُ ، وخِفَّهُ المُؤنَهِ بَینَ النّاسِ ، وقَولُ الحَقِّ ، ولا یُبالی عاشَ بِیُسرٍ أم بِعُسرٍ ... . یا أحمَدُ ، إنَّ العَبدَ إذا جاعَ بَطنُهُ وحَفِظَ لِسانَهُ ، عَلَّمتُهُ الحِکمَهَ ، وإن کانَ کافِراً تَکونُ حِکمَتُهُ حُجَّهً عَلَیهِ ووَبالاً (6) ، وإن کانَ مُؤمِناً تَکونُ حِکمَتُهُ لَهُ نوراً وبُرهاناً وشِفاءً ورَحمَهً ، فَیَعلَمُ ما لَم یَکُن یَعلَمُ ویُبصِرُ ما لَم یَکُن یُبصِرُ ، فَأَوَّلُ ما اُبَصِّرُهُ عُیوبُ نَفسِهِ حَتّی یَشغَلَ بِها عَن عُیوبِ غَیرِهِ ، واُبَصِّرُهُ دَقائِقَ العِلمِ حَتّی لا یَدخُلَ عَلَیهِ الشَّیطانُ . (7)
.
1- .نهج البلاغه : الحکمه 391 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 297 ، غرر الحکم : ج2 ص 197 ح 2362 وفیه «عیوبها» بدل «عوراتها» ، بحار الأنوار : ج 70 ص 319 ح 34 .
2- .غرر الحکم : ج4 ص 475 ح 6683 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 20 ، غرر الحکم : ج3 ص 199 ح 7346 .
4- .غرر الحکم : ج3 ص 199 ح 4186 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 187 ح 3810 .
5- .غرر الحکم : ج5 ص 166 ح 7802 و 7803 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 452 ح 8093 و 8094 .
6- .الوَبالُ : الوَخامهُ وسوء العاقبه ( مجمع البحرین : ج 3 ص 1900 « وبل » ) .
7- .إرشاد القلوب : ص 199205 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 21 ح 6 .
ص: 421
4 / 9 نصیحت پذیری
4 / 10 به پیشواز رفتنِ کارها
4 / 11 گرسنگی
امام علی علیه السلام :در دنیا پارسا باش تا خداوند ، تو را به معایب آن ، بینا گرداند .
4 / 9نصیحت پذیریامام علی علیه السلام :شما نصیحت شده اید . پس نصیحت پذیر باشید . به شما بینایی داده شده است . پس ببینید . [به راه راست ،] ارشاد شده اید . پس راه راست در پیش گیرید .
امام علی علیه السلام :هر آینه ، به شما ، بینایی داده شده است ، اگر ببینید ، و شنوانیده شده اید ، اگر بشنوید ، و راه به شما نشان داده شده است ، اگر به راه آیید . (1)
امام علی علیه السلام :با راه نمایی ، بصیرت ، افزون می شود .
4 / 10به پیشواز رفتنِ کارهاامام علی علیه السلام :هر که به پیشواز کارها رود (2) ، بینا می شود و هر که به دنبال کارها رود ، حیران می شود .
4 / 11گرسنگیامام علی علیه السلام :پیامبر صلی الله علیه و آله در شب معراج از پروردگار پاکش پرسید و گفت : ... ای پروردگار من ! میراث [و ثمره ]گرسنگی چیست؟ فرمود : «حکمت ، نگاه داشتن دل ، نزدیک شدن به من ، اندوه همیشگی داشتن ، کم خرج و زحمت بودن برای مردم ، حقگویی و باک نداشتن از این که در آسانی زندگی کند یا در سختی ... . ای احمد! بنده ، هر گاه شکمش گرسنه باشد و زبانش را نگه دارد ، من به او حکمت می آموزم . چنانچه کافر باشد ، حکمتش ، حجّتی بر او و وَبال او خواهد بود ، و اگر مؤمن باشد ، حکمتش برای او نور و برهان و شفا و رحمت است ، به طوری که آنچه را نمی دانسته است ، می داند و آنچه را نمی دیده است ، می بیند . پس نخستین چیزی که به او می نمایانم ، عیب های خودِ اوست تا با پرداختن به آنها ، از پرداختن به عیب های دیگران ، باز بماند و [دیگر آن که] دقایق و نکته های باریک دانش و معرفت را به او نشان می دهم تا این که شیطان به او راه نیابد» .
.
1- .یعنی آنچه مایه بینش و بصیرت شماست و آنچه باید به گوش شما رسانیده شود ، به شما گفته شده و راه درست ، به شما نمایانده شده است . پس چشم و گوش خود را باز کنید و راه درست را در پیش گیرید .
2- .ظاهرا مقصود آن است که اندیشیدن و تدبیر قبل از انجام هر کار ، موجب بصیرت و فکر کردن بعد از انجام آن موجب حیرت و سرگردانی است .
ص: 422
4 / 12الدُّعاءُالإمام علیّ علیه السلام فِی المُناجاهِ الشَّعبانِیَّهِ :إلهی هَب لی کَمالَ الاِنقِطاعِ إلَیکَ ، وأَنِر أبصارَ قُلوبِنا بِضِیاءِ نَظَرِها إلَیکَ ، حَتّی تَخرِقَ أبصارُ القُلوبِ حُجُبَ النّورِ ، فَتَصِلَ إلی مَعدِنِ العَظَمَهِ ، وتَصیرَ أرواحُنا مُعَلَّقَهً بِعِزِّ قُدسِکَ . (1)
الإمام الحسین علیه السلام مِن دُعائِهِ فی قُنوتِهِ :اللّهُمَّ وإنّی مَعَ ذلِکَ کُلِّهِ عائِذٌ بِکَ ... مُستَبصِرٌ فی ما بَصَّرتَنی ... فَلا تُخلِنی مِن رِعایَتِکَ ... وَاجعَل عَلَی البَصیرَهِ مَدرَجَتی . (2)
الإمام زین العابدین علیه السلام فی أدعِیَهِ السَّحَرِ فی لَیالی شَهرِ رَمَضانَ :اللّهُمَّ أعطِنی بَصیرَهً فی دینِکَ ، وفَهماً فی حُکمِکَ ، وفِقهاً فی عِلمِکَ ، وکِفلَینِ (3) مِن رَحمَتِکَ ، ووَرَعاً یَحجُزُنی عَن مَعاصیکَ ، وبَیِّض وَجهی بِنورِکَ . (4)
.
1- .الإقبال : ج 3 ص 299 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 99 ح 13 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی عن نوف البکالی .
2- .مهج الدعوات : ص 68 ، بحار الأنوار : ج 85 ص 214 .
3- .کِفلَینِ من رحمتک : أی نصیبین منها (مجمع البحرین : ج 3 ص 1582 «کفل») .
4- .مصباح المتهجّد : ص 596 ح 691 ، الإقبال : ج 1 ص 173 ، المصباح للکفعمی : ص 796 کلّها عن أبی حمزه الثمالی ، بحار الأنوار : ج 98 ص 92 ح 2 .
ص: 423
4 / 12 دعا
4 / 12دعاامام علی علیه السلام در «مناجات شعبانیه» :خدایا ! کمال [گسستن از همه و] روی آوردن به خودت را ارزانی ام بدار و دیدگانِ دل های ما را با فروغِ نگاهی که به تو می افکنند ، روشنایی بخش ، تا آن گاه که دیدگان دل ها ، پرده های نور را از هم بدرند و به کانون عظمت [تو] بار یابند و جان های ما به شُکوه قدس و پاکی تو بیاویزند .
امام حسین علیه السلام در دعای قنوت :بار خدایا ! با این همه ، من به تو پناه آورده ام ... و در آنچه به من نشان داده ای ، بینایم ... . پس مرا از حمایت خویش ، بی بهره مگذار ... و مرا در مسیر خویش ، با بینش [و آگاهی ]قرار ده .
امام زین العابدین علیه السلام در دعاهای سحر شب های ماه رمضان :بار خدایا ! بصیرت در دینت و فهمیدن احکامت و فهم عمیق در علمت را به من عطا کن و نیز دو بهره از رحمتت و وَرَعی که مرا از گناهانت باز دارد ، و رویم را با نور خود ، سپید گردان .
.
ص: 424
الإمام الصادق علیه السلام فی دُعاءٍ عَلَّمَهُ لِوَجَعِ العَینِ :وَاجعَلِ النّورَ فی بَصَری وَالبَصیرَهَ فی دینی . (1)
عنه علیه السلام :أسأَ لُکَ بِاسمِکَ العَظیمِ رِضاکَ عِندَ السُّخطَهِ ، وَالفُرجَهَ عِندَ الکُربَهِ ، وَالنّورَ عِندَ الظُّلمَهِ ، وَالبَصیرَهَ عِندَ تَشَبُّهِ الفِتنَهِ . (2)
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ وَلِیِّ الحَمدِ وأَهلِهِ ، ومُنتَهاهُ ومَحَلِّهِ ... أسأَ لُکَ اللّهُمَّ الهُدی مِنَ الضَّلالَهِ ، وَالبَصیرَهَ مِنَ العَمی ، وَالرُّشدَ مِنَ الغَوایَهِ . (3)
الإمام الرضا علیه السلام فِی الفِقهِ المَنسوبِ إلَیهِ :وإذا أرَدتَ أن تَکتَحِلَ فَخُذِ المیلَ بِیَدِکَ الیُمنی وَاضرِبهُ فِی المُکحُلَهِ ، وقُل : «بِسمِ اللّهِ» ، فَإِذا جَعَلتَ المیلَ فی عَینِکَ فَقُل : «اللّهُمَّ نَوِّر بَصَری ، وَاجعَل فیهِ نوراً اُبصِرُ بِهِ حَقَّکَ ، وَاهدِنی إلی طَریقِ الحَقِّ ، وأَرشِدنی إلی سَبیلِ الرَّشادِ ، اللّهُمَّ نَوِّر عَلَیَّ دُنیایَ وآخِرَتی» . (4)
.
1- .الکافی : ج 2 ص 550 ح 11 ، الأمالی للمفید : ص 179 ح 9 ، الأمالی للطوسی : ص 196 ح 334 ، مکارم الأخلاق: ج2 ص247 ح2597 کلّها عن محمّد الجعفی عن أبیه، بحار الأنوار: ج95 ص86 ح2.
2- .الکافی : ج 2 ص 592 ح 31 عن عبد الرحمن بن سیابه ، مصباح المتهجّد : ص 276 ح 383 ، جمال الاُسبوع : ص 143 وفیهما : «شدّه الغفله» بدل «تشبّه الفتنه» ، بحار الأنوار : ج 89 ص 302 ح 10 .
3- .الکافی : ج 2 ص 590591 ح 31 عن عبد الرحمن بن سیابه ، مصباح المتهجّد : ص 275 ح 383 ، جمال الاُسبوع : ص 141 ولیس فیهما صدره إلی «ومحلّه» ، بحار الأنوار : ج 89 ص 301 ح 10 .
4- .فقه الرضا : ص 397 ، المقنع : ص 542 نحوه من دون إسناد إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 76 ص 59 ح 6 .
ص: 425
امام صادق علیه السلام در دعایی که برای دردِ چشم آموخت :و در دیده ام ، روشنایی قرار ده و در دینم ، بصیرت .
امام صادق علیه السلام :به نام بزرگت ، از تو می خواهم که خشنودی ات را در هنگام خشم ، گشایش را در هنگام رنج [و گرفتاری] ، روشنایی را در وقت تاریکی و بصیرت را در زمان در هم شدن امور بر اثر فتنه [نصیبم کنی] .
امام صادق علیه السلام :سپاس ، خدای را که صاحبِ سپاس و سزاوارِ آن و منتهای آن و جایگاه آن است ... . بار خدایا ! از تو می خواهم هدایت شدن از گم راهی را ، و بینا شدن از کوری را ، و به راه آمدن از کج روی را .
امام رضا علیه السلام در کتاب فقه منسوب به ایشان :و هر گاه خواستی سرمه بکِشی ، میل را در دست راستت بگیر و آن را در سرمه دان بزن و «بسم اللّه » بگو . همچنین هنگامی که میل را در چشم قرار دادی ، بگو : «بار خدایا ! چشمم را روشنی گردان ، و در آن ، نوری قرار ده که با آن ، حقّ تو را ببینم و مرا به راه حق ، راه نمایی کن و به راه درست ، ارشادم فرما . بار خدایا ! دنیا و آخرتم را بر من ، روشن ساز» .
.
ص: 426
الإمام العسکریّ علیه السلام :اللّهُمَّ فَصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ ... وَاستَقبِل بی صِحَّهً مِن سُقمی ، وسَعَهً مِن عُدمی ، وسَلامَهً شامِلَهً فی بَدَنی ، وبَصیرَهً ونَظرَهً نافِذَهً فی دینی . (1)
راجع : موسوعه العقائد الإسلامیه : ج 2 ص 141 (المعرفه / القسم السادس : مبادئ المعرفه / الفصل الرابع : مبادئ الإلهام) .
.
1- .المصباح للکفعمی : ص 115 ، مصباح المتهجّد : ص 230 ح 337 ولیس فیه «وسعه من عدمی ، وبصیره» ، العدد القویّه : ص 207 نحوه وکلاهما من دون إسنادٍ إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 86 ص 176 ح 45 .
ص: 427
امام عسکری علیه السلام :بار خدایا ! بر محمّد و خاندان او ، درود فرست ... و بیماری ام را به تن درستی و ناداری ام را به گشایش ، تبدیل کن و بدنم را سراسرْ سالم بدار و بصیرت و نگاهی نافذ در دینم ، عطایم فرما .
ر .ک : دانش نامه عقاید اسلامی : ج 2 ص 481 (معرفت شناسی / مبادی شناخت / فصل چهارم : خاستگاه الهام) .
.
ص: 428
الفصل الخامس : آثار البصیره5 / 1العِلمُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ أعلَمَ النّاسِ أبصَرُهُم بِالحَقِّ إذَا اختَلَفَتِ النّاسُ وإن کانَ مُقَصِّرا فِی العَمَلِ ، وإن کانَ یَزحَفُ عَلَی استِهِ (1) . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :مَن أبصَرَ فَهِمَ ، ومَن فَهِمَ عَلِمَ . (3)
عنه علیه السلام :لا عِلمَ لِمَن لا بَصیرَهَ لَهُ . (4)
عنه علیه السلام فی ذِکرِ صِفَهِ الإِیمانِ :الیَقینُ عَلی أربَعِ شُعَبٍ : تَبصِرَهِ الفِطنَهِ (5) ، وتَأَوُّلِ الحِکمَهِ ، ومَعرِفَهِ العِبرَهِ ، وسُنَّهِ الأَوَّلینَ . فَمَن أبصَرَ الفِطنَهَ عَرَفَ الحِکمَهَ ، ومَن تَأَوَّلَ الحِکمَهَ عَرَفَ العِبرَهَ ، ومَن عَرَفَ العِبرَهَ عَرَفَ السُّنَّهَ ، ومَن عَرَفَ السُّنَّهَ فَکَأَنَّما کانَ مَعَ الأَوَّلینَ ، وَاهتَدی إلَی الَّتی هِیَ أقوَمُ ، ونَظَرَ إلی مَن نَجا بِما نَجا ، ومَن هَلَکَ بِما هَلَکَ ، وإنَّما أهلَکَ اللّهُ مَن أهلَکَ بِمَعصِیَتِهِ ، وأَنجی مَن أنجی بِطاعَتِهِ . (6)
.
1- .الاستُ : العَجزُ ، وقد یراد به حَلقَهُ الدُبُر (مجمع البحرین : ج 2 ص 816 «سته») .
2- .المستدرک علی الصحیحین : ج 2 ص 522 ح 3790 ، المعجم الکبیر : ج 10 ص 220 ح 10531 بزیاده «زحفاً» فی آخره ، شعب الإیمان : ج 7 ص 69 ح 9510 ، نوادر الاُصول : ج 1 ص 44 ، حلیه الأولیاء : ج 4 ص 177 الرقم 271 کلّها عن ابن مسعود ، کنز العمّال : ج 15 ص 890 ح 43525 .
3- .نهج البلاغه : الحکمه 208 ، خصائص الأئمّه : ص 119 ، نزهه الناظر : ص 80 ح 153 ، العدد القویّه : ص 292 ح 18 عن الإمام الرضا علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 71 ص 327 ح 25 .
4- .غرر الحکم : ج6 ص 401 ح 10773 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 539 ح 9979 .
5- .قال العلامه المجلسی قدس سره : تبصره الفطنه : التبصره مصدر باب التفعیل ، والفطنه الحذق وجوده الفهم ، وقال ابن میثم : هی سرعه هجوم النفس علی حقائق ما تورده الحواس علیها ، وقال : تبصره الفطنه إعمالها . أقول : یمکن أن تکون الإضافه إلی الفاعل ؛ أی جعل الفطنه الإنسان بصیراً ، أو إلی المفعول ، أی جعل الإنسان الفطنه بصیره ، ویحتمل أن تکون التبصره بمعنی الإبصار والرؤیه ، فرؤیتها کنایه عن التوجّه والتأمل فیها وفی مقتضاها ، فالإضافه إلی المفعول ، وحمله علی الإضافه إلی الفاعل محوج إلی تکلّف (بحار الأنوار : ج 56 ص 367).
6- .الکافی : ج 2 ص 50 ح 1 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام ، نهج البلاغه : الحکمه 31 ، الخصال : ص 231 ح 74 عن الأصبغ بن نباته ، تحف العقول : ص 165 کلّها نحوه ولیس فیها ذیله من «واهتدی .. .» ، بحار الأنوار : ج 68 ص 351 ح 19 ؛ تاریخ دمشق : ج 42 ص 515 عن قبیصه بن جابر الأسدی نحوه ، ولیس فیه ذیله من «واهتدی .. .» ، کنز العمّال : ج 1 ص 285 ح 1388 .
ص: 429
فصل پنجم : آثار بصیرت
5 / 1 دانایی
فصل پنجم : آثار بصیرت5 / 1داناییپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :داناترینِ مردم ، کسی است که هر گاه مردم [در حق] اختلاف کنند ، او بیناترینِ آنان به حق باشد ، اگر چه در عمل ، کوتاهی کند ، و اگر چه بر نشیمن خویش بخَزَد . (1)
امام علی علیه السلام :کسی که بینا باشد ، می فهمد ، و کسی که بفهمد ، دانا می شود .
امام علی علیه السلام :کسی که بصیرت ندارد ، دانشی ندارد .
امام علی علیه السلام در یادکرد اوصاف ایمان :یقین ، بر چهار شاخه است : تیزبینی ، حکمت دانی ، عبرت شناسی ، و شناخت سنّت ( راه و رسم و سرگذشت ) پیشینیان . هر که تیزبین باشد ، حکمت شناس می شود و هر که حکمت شناس شود ، عبرت را می شناسد و کسی که عبرت شناس باشد ، سنّت را بشناسد و کسی که سنّت را بشناسد ، گویی با گذشتگانْ بوده است ، درست ترین راه را می یابد و نجات یافتگان و عوامل نجات آنها را ، و نیز نابودشدگان و عوامل نابودی آنان را می شناسد ؛ و البته خدا ، آنانی را که نابود کرده ، به سبب نافرمانی از او ، نابود کرده است ، و آنانی را که نجات بخشیده ، به سبب فرمان بُرداری از او ، نجات بخشیده است .
.
1- .اگر چه بر نشیمن خویش بخَزَد ، شاید کنایه از کودک بودن باشد .
ص: 430
5 / 2الإِیمانُالکتاب« مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالْأَعْمَی وَ الْأَصَمِّ وَ الْبَصِیرِ وَ السَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلاً أَفَلَا تَذَکَّرُونَ » . (1)
« وَ مَا یَسْتَوِی الْأَعْمَی وَ الْبَصِیرُ * وَ لَا الظُّلُمَاتُ وَ لَا النُّورُ * وَلَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ » . (2)
« وَ مَا یَسْتَوِی الْأَعْمَی وَ الْبَصِیرُ وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ لَا الْمُسِی ءُ قَلِیلاً مَّا تَتَذَکَّرُونَ » . (3)
« قُل لَا أَقُولُ لَکُمْ عِندِی خَزَائِنُ اللَّهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَیْبَ وَلَا أَقُولُ لَکُمْ إِنِّی مَلَکٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا یُوحَی إِلَیَّ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمَی وَالْبَصِیرُ أَفَلَا تَتَفَکَّرُونَ » . (4)
.
1- .هود : 24 .
2- .فاطر : 19 21 .
3- .غافر : 58 .
4- .الأنعام : 50 .
ص: 431
5 / 2 ایمان
5 / 2ایمانقرآن«مَثَل این دو گروه ، همچون نابینا و ناشنوا [در مقایسه] با بینا و شنواست . آیا در مَثَل ، یکسان اند؟ پس آیا پند نمی گیرید؟» .
«نابینا و بینا ، یکسان نیستند ، و نه تاریکی ها و روشنایی ، و نه سایه و آفتاب» .
«نابینا و بینا ، یکسان نیستند ، و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند ، [نیز ]با [مردم ]بدکار ، یکسان نیستند ، چه اندک ، پند می پذیرید !» .
«بگو : «به شما نمی گویم که گنجینه های خدا ، نزد من است ، و غیب نیز نمی دانم ، و به شما نمی گویم که من فرشته ام . جز از آنچه به من وحی می شود ، پیروی نمی کنم» . بگو : «آیا نابینا و بینا ، یکسان اند ؟ آیا نمی اندیشید ؟»» .
.
ص: 432
« قُلْ مَن رَّبُّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُم مِّن دُونِهِ أَوْلِیَاءَ لَا یَمْلِکُونَ لِأَنفُسِهِمْ نَفْعًا وَ لَا ضَرًّا قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمَی وَ الْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ أَمْ جَعَلُواْ لِلَّهِ شُرَکَاءَ خَلَقُواْ کَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ قُلِ اللَّهُ خَالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ » . (1)
« أَفَمَن یَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمَی إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُوْلُواْ الْأَلْبَابِ » . (2)
« وَ الَّذِینَ إِذَا ذُکِّرُواْ بِایَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ یَخِرُّواْ عَلَیْهَا صُمًّا وَ عُمْیَانًا * وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّهَ أَعْیُنٍ وَ اجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا * أُوْلَئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَهَ بِمَا صَبَرُواْ وَ یُلَقَّوْنَ فِیهَا تَحِیَّهً وَ سَلَامًا » . (3)
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام فی صِفَهِ خُلَفاءِ اللّهِ فِی الأَرضِ :هَجَمَ بِهِمُ العِلمُ عَلی حَقیقَهِ البَصیرَهِ ، وباشَرُوا روحَ الیَقینِ ، وَاستَلانوا مَا استَعوَرَهُ (4) المُترَفونَ ، وأَنِسوا بِمَا استَوحَشَ مِنهُ الجاهِلونُ ، وصَحِبُوا الدُّنیا بِأَبدانٍ أرواحُها مُعَلَّقَهٌ بِالمَحَلِّ الأَعلی ، اُولئِکَ خُلَفاءُ اللّهِ فی أرضِهِ ، وَالدُّعاهُ إلی دینِهِ . آهِ ، آهِ شَوقاً إلی رُؤیَتِهِم . (5)
عنه علیه السلام :إنَّمَا الدُّنیا مُنتَهی بَصَرِ الأَعمی ، لا یُبصِرُ مِمّا وَراءَها شَیئاً ، وَالبَصیرُ یَنفُذُها بَصَرُهُ ، ویَعلَمُ أنَّ الدّارَ وَراءَها . فَالبَصیرُ مِنها شاخِصٌ ، وَالأَعمی إلَیها شاخِصٌ ، وَالبَصیرُ مِنها مُتَزَوِّدٌ ، وَالأَعمی لَها مُتَزَوِّدٌ . (6)
.
1- .الرعد : 16 .
2- .الرعد : 19 .
3- .الفرقان : 7375 .
4- .هکذا فی المصدر ، وفی المصادر الاُخری «ما استوعره» وهو الأنسب . وهو من الوعر من الأرض ضدّ السهل ، أی استسهل ما استصعبه المتنعّمون (مجمع البحرین : ج 3 ص 1952 «وعر») .
5- .نهج البلاغه : الحکمه 147 عن کمیل ، خصائص الأئمّه : ص 106 ، نزهه الناظر : ص 90 ح 169 ، أعلام الدین: ص 86 بزیاده «سراً وجهراً» بعد «دینه» .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 133 ، غرر الحکم : ج2 ص 655 ح 3690 ، إرشاد القلوب : ص 19 نحوه .
ص: 433
«بگو : «پروردگار آسمان ها و زمین کیست؟» . بگو : «خدا» . بگو : «پس آیا جز او ، سرپرستانی گرفته اید که اختیار سود و زیان خود را ندارند؟» . بگو : «آیا نابینا و بینا ، یکسان اند؟ یا تاریکی ها و روشنایی برابرند؟ یا برای خدا ، شریکانی پنداشته اند که مانند آفرینش او آفریده اند و در نتیجه ، [این دو] آفرینش بر آنان ، مُشتَبَه شده است؟» . بگو : «خدا ، آفریننده هر چیزی است ، و اوست یگانه قهّار»» .
«آیا کسی که می داند آنچه از جانب پروردگارت بر تو نازل شده ، حقّ است ، مانند کسی است که نابیناست؟ در حقیقت ، خِردمندان ، پند می گیرند» .
«و کسانی که چون به آیات پروردگارشان تذکّر داده شوند ، کَر و کور ، روی آن نمی افتند . و کسانی اند که می گویند : «پروردگارا ! به ما از همسران و فرزندانمان ، آن ده که [مایه] روشنی چشمان ما باشد و ما را پیشوایِ پرهیزگاران گردان» . اینان اند که به [پاس] آن که شکیبایی کردند ، غرفه[های بهشت را] پاداش خواهند یافت و در آن جا با سلام و درود ، مواجه خواهند شد» .
حدیثامام علی علیه السلام در توصیف جانشینان خدا در زمین :علم ، آنان را به حقیقتِ بصیرتْ کشانده است و با روح یقین ، در آمیخته اند و آنچه را نازپروردگان ، دشوار دیده اند ، آنان ، آسان یافته اند ، و با آنچه نادانان از آن رَمیده اند ، اُنس گرفته اند ، و در این دنیا ، با بدن هایی زندگی می کنند که روح آنها به جایگاه بَرین ، تعلّق دارد . اینان ، جانشینان خدا در زمینِ او هستند و دعوتگران او به سوی دینش . وَه ، وَه که چه شوقی است مرا به دیدن ایشان!
امام علی علیه السلام :همانا دنیا ، واپسین دیدرسِ انسان کور[دل] است و در فرا سوی آن ، چیزی نمی بیند . امّا شخص بابصیرت ، نگاهش از دنیا فراتر می رود و می داند که سرا[ی حقیقی] ، در ورای این دنیاست . پس شخص بابصیرت ، از دنیا دل و دیده بر می گیرد و کور[دل] ، به آن می نگرد ، بابصیرت ، از آن توشه بر می گیرد و کور[دل] ، برای آن ، توشه فراهم می آورَد .
.
ص: 434
الإمام الصادق علیه السلام :لَم یُؤمِنِ اللّهُ المُؤمِنَ مِن هَزاهِزِ الدُّنیا ، ولکِنَّهُ آمَنَهُ مِنَ العَمی فیها ، وَالشَّقاءَ فِی الآخِرَهِ . (1)
راجع : هذه الموسوعه : ج 5 ص 221 (الإیمان / الفصل الثالث : مبادئ الإیمان) .
5 / 3الاِعتِبارُالکتاب« قَدْ کَانَ لَکُمْ ءَایَهٌ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتَا فِئَهٌ تُقَاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَأُخْرَی کَافِرَهٌ یَرَوْنَهُم مِّثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ وَاللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَن یَشَاءُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَهً لِّأُوْلِی الأَْبْصَارِ » . (2)
« یُقَلِّبُ اللَّهُ الَّیْلَ وَ النَّهَارَ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَهً لِّأُوْلِی الْأَبْصَارِ » . (3)
« فَاعْتَبِرُواْ یَاأُوْلِی الْأَبْصَارِ » . (4)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لا یَصِحُّ الاِعتِبارُ إلّا لِأَهلِ الصَّفاءِ وَالبَصیرَهِ . (5)
الإمام علیّ علیه السلام :بِالاِستِبصارِ یَحصُلُ الاِعتِبارُ . (6)
.
1- .الکافی : ج 2 ص 255 ح 18 عن محمّد بن بهلول العبدی ، صفات الشیعه : ص 109 ح 50 عن معاویه بن عمّار نحوه ، بحار الأنوار : ج 67 ص 213 ح 20 .
2- .آل عمران : 13 .
3- .النور : 44 .
4- .الحشر : 2 .
5- .مصباح الشریعه : ص 206 عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 71 ص 326 ح 21 .
6- .غرر الحکم : ج3 ص 239 ح 4351 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 189 ح 3896 .
ص: 435
5 / 3 عبرت آموختن
اشاره
امام صادق علیه السلام :خداوند ، مؤمن را از [فشارها و] تکان های دنیا ، در امان ندانسته است ؛ بلکه او را از کور[دل]ی در دنیا و شقاوت در آخرت ، امان بخشیده است .
ر . ک : همین دانش نامه : ج 8 ص 137 (فصل سوم : خاستگاه های ایمان) .
5 / 3عبرت آموختنقرآن«قطعا در برخورد میان دو گروه ، برای شما نشانه ای [و درس عبرتی] بود . گروهی در راه خدا می جنگیدند و دیگر گروه ، کافر بودند که آنان (مؤمنان) را به چشم ، دو برابرِ خود می دیدند ؛ و خدا ، هر که را بخواهد ، به یاری خود ، تأیید می کند . یقینا در این ماجرا ، برای صاحبان بصیرت ، عبرتی است» .
«خداست که شب و روز را با هم جا به جا می کند . قطعا در این [تبدیل] برای صاحبان بصیرت ، عبرتی است» .
«پس عبرت گیرید ، ای صاحبان بصیرت !» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عبرت آموختن ، تنها برای اهل صفا و بصیرت ، حاصل می شود .
امام علی علیه السلام :با بصیرت است که عبرت آموختن ، حاصل می شود .
.
ص: 436
عنه علیه السلام :مَن تَبَصَّرَ فِی الفِطنَهِ ، ثَبَتَت لَهُ الحِکمَهُ وعَرَفَ العِبرَهَ . (1)
عنه علیه السلام :إنَّمَا البَصیرُ مَن سَمِعَ فَتَفَکَّرَ ، ونَظَرَ فَأَبصَرَ ، وَانتَفَعَ بِالعِبَرِ ، ثُمَّ سَلَکَ جَدَداً (2) واضِحاً یَتَجَنَّبُ فیهِ الصَّرعَهَ فِی المَهاوی ، وَالضَّلالَ فِی المَغاوی ، ولا یُعینُ عَلی نَفسِهِ الغُواهَ بِتَعَسُّفٍ فی حَقٍّ ، أو تَحریفٍ فی نُطقٍ ، أو تَخَوُّفٍ مِن صِدقٍ . (3)
.
1- .غرر الحکم : ج5 ص 381 ح 8849 .
2- .الجَدَدُ : الأرضُ الصُلبهُ التی یسهل المشی علیها (مجمع البحرین : ج 1 ص 274 «جدد»)
3- .نهج البلاغه : الخطبه 153 ، تحف العقول : ص 155 نحوه ، غرر الحکم : ج3 ص 85 ح 3891 وفیه «ففکّر» بدل «فتفکّر» ولیس فیه ذیله من «ثم سلک جدداً .. .» ، بحار الأنوار : ج 77 ص 407 ح 38 .
ص: 437
امام علی علیه السلام :کسی که هوشمندانه بنگرد ، حکمتْ برایش استوار می گردد و عبرت شناس می شود .
امام علی علیه السلام :صاحب بصیرت ، کسی است که بشنود و بیندیشد ، بنگرد و ببیند و از عبرت ها بهره گیرد . آن گاه ، راه روشن و همواری را بپوید و از افتادن در پرتگاه های آن و گم شدن در کژراهه هایش بپرهیزد و با منحرف شدن از حق ، یا تحریف در گفتار ، یا ترسیدن از [گفتنِ] سخن راست ، گم راهان را در گم راه کردن خودش ، یاری نرساند .
.
ص: 438
توضیحی در باره این که بصیرت ، حاصل عبرت
توضیحی در باره این که بصیرت ، حاصل عبرت آموختن است یا عامل آن؟بر پایه شماری از روایاتِ فصل چهارم ، پندآموزی ، عامل پدید آمدن بصیرت است : مَنِ اعتَبَرَ أبصَرَ . (1) هر که عبرت بیاموزد ، بینا می شود . به عکس ، روایات این فصل (پنجم) ، دلالت دارند بر این که بصیرت ، پدیدآورنده عبرت آموزی است : بِالاِستِبصارِ یَحصُلُ الاِعتِبارُ . (2) با بصیرت است که عبرت آموختن ، حاصل می شود . بنا بر این ، جا دارد که این سؤال مطرح شود که : چگونه می شود بصیرت ، هم حاصل عبرت آموزی باشد و هم عامل آن ؟ و آیا این امر ، بعید نیست ؟ آیا احادیث این دو فصل ، با هم تعارض ندارند؟ پاسخ ، منفی است ؛ زیرا بصیرتی که پدیدآورنده اعتبار است ، با بصیرتی که حاصل آن است ، تفاوت دارد . توضیح مطلب ، این که بصیرت نخست ، بینشی است که ذاتا همه انسان ها از آن برخوردارند و با ره نمودهای انبیای الهی ، تقویت می شود . عمل به مقتضای این
.
1- .ر ک : ص 412 ح 60 .
2- .ر ک : ص 434 ح 101 .
ص: 439
بصیرت ، «اعتبار (عبرت گرفتن)» نامیده می شود و اعتباری که محصول بصیرتِ نخست است ، خود نیز عامل پدیدآورنده بصیرت جدیدی است که اعتبار جدیدتری را به همراه دارد . همچنین هر چه بصیرتْ افزایش یابد ، اعتبار و پندآموزی ، بیشتر می گردد و هر چه پندآموزی بیشتر شود ، دیده بصیرت ، قوّت بیشتری پیدا می کند ، همانند رهروی که در تاریکی شب ، در پرتو نور ، حرکت می کند . در این جا نیز دیدن ، مقدّمه رفتن ، و رفتن ، مقدّمه دیدن ادامه راه تا رسیدن به مقصد است . بنا بر این ، خلاصه پاسخ ، این است که بصیرت ، هم حاصل عبرت آموختن است و هم عامل آن ؛ ولی این دو بصیرتْ با هم متفاوت اند ، چنان که در فرهنگ روایات اسلامی ، علم ، هم میوه و محصول عمل است ، و هم عامل حُصول و پیدایش آن ؛ امّا علمی که محصول عمل است و علمی که عامل حُصول آن است ، با هم تفاوت دارند .
.
ص: 440
5 / 4الحَزمُالإمام علیّ علیه السلام :النّاظِرُ بِالقَلبِ العامِلُ بِالبَصَرِ ، یَکونُ مُبتَدَأُ عَمَلِهِ أن یَعلَمَ : أعَمَلُهُ عَلَیهِ أم لَهُ ؟ فَإِن کانَ لَهُ مَضی فیهِ ، وإن کانَ عَلَیهِ وَقَفَ عَنهُ . (1)
5 / 5الشَّجاعَهُالإمام علیّ علیه السلام :إنّی وَاللّهِ لَو لَقیتُهُم واحِداً وهُم طِلاعُ (2) الأَرضِ کُلِّها ، ما بالَیتُ ولَا استَوحَشتُ ، وإنّی مِن ضَلالِهِمُ الَّذی هُم فیهِ وَالهُدَی الَّذی أنَا عَلَیهِ ، لَعَلی بَصیرَهٍ مِن نَفسی ویَقینٍ مِن رَبّی . (3)
5 / 6الفِطنَهُالإمام علیّ علیه السلام :العِلمُ بِالفَهمِ . الفَهمُ بِالفِطنَهِ . الفِطنَهُ بِالبَصیرَهِ . (4)
5 / 7رُؤیَهُ عُیوبِ النَّفسِالإمام علیّ علیه السلام :أبصَرُ النّاسِ مَن أبصَرَ عُیوبَهُ ، وأَقلَعَ عَن ذُنوبِهِ . (5)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 154 ، غرر الحکم : ج2 ص 556 ح 3569 وفیه «ینظر» بدل «یعلم» ، بحار الأنوار : ج 1 ص 209 ح 11 .
2- .طِلاعُ الأرضِ : أی ما یملؤها (النهایه : ج 3 ص 133 «طلع») .
3- .نهج البلاغه : الکتاب 62 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 597 ح 743 .
4- .غرر الحکم : ج1 ص 18 ح 38 و 39 و 40 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 36 ح 743 و 745 و 746 .
5- .غرر الحکم : ج2 ص 410 ح 3061 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 120 ح 2716 .
ص: 441
5 / 4 دوراندیشی
5 / 5 شجاعت
5 / 6 تیزهوشی
5 / 7 دیدن عیب های خود
5 / 4دوراندیشیامام علی علیه السلام :کسی که با دل می بیند و با بینش ، عمل می کند ، پیش از آن که عمل کند ، می اندیشد که : آیا عمل او به زیان اوست یا به سودش؟ اگر به سود او بود ، آن را انجام می دهد و اگر به زیانش بود ، از انجام دادن آن ، باز می ایستد .
5 / 5شجاعتامام علی علیه السلام :به خدا سوگند ، اگر یک تنه با آنانْ رو به رو می شدم و آنها ، سراسر زمین را پُر می کردند ، نه باکی داشتم و نه می هراسیدم ؛ چرا که من بر گم راهی آنان و ره یافتگی خویش ، نیکْ آگاهم ، با بصیرت درونم و یقین از جانب پروردگارم .
5 / 6تیزهوشیامام علی علیه السلام :دانش ، به فهمیدن است ، فهمیدن ، به تیزهوشی است و تیزهوشی ، به بصیرت .
5 / 7دیدن عیب های خودامام علی علیه السلام :بیناترینِ مردم ، کسی است که عیب های خود را ببیند و از گناهان خویش ، دست شوید .
.
ص: 442
عنه علیه السلام :أعقَلُ النّاسِ مَن کانَ بِعَیبِهِ بَصیراً ، وعَن عَیبِ غَیرِهِ ضَریراً . (1)
5 / 8فِعلُ الخَیرِالإمام علیّ علیه السلام :ألا إنَّ أبصَرَ الأَبصارِ ما نَفَذَ فِی الخَیرِ طَرفُهُ . ألا إنَّ أسمَعَ الأَسماعِ ما وَعَی التَّذکیرَ وقَبِلَهُ . (2)
الإمام الحسن علیه السلام :إنَّ أبصَرَ الأَبصارِ ما نَفَذَ فِی الخَیرِ مَذهَبُهُ ، وأَسمَعَ الأَسماعِ ما وَعَی التَّذکیرَ وَانتَفَعَ بِهِ . (3)
5 / 9صَلاحُ السَّرائِرِالإمام علیّ علیه السلام :صَلاحُ السَّرائِرِ بُرهانُ صِحَّهِ البَصائِرِ . (4)
عنه علیه السلام :قَدِ انجابَتِ السَّرائِرُ لِأَهلِ البَصائِرِ . (5)
5 / 10إصابَهُ سَبیلِ السَّلامَهِالإمام علیّ علیه السلام :طوبی لِذی قَلبٍ سَلیمٍ ، أطاعَ مَن یَهدیهِ ، وتَجَنَّبَ مَن یُردیهِ ، وأَصابَ سَبیلَ السَّلامَهِ بِبَصَرِ مَن بَصَّرَهُ ، وطاعَهِ هادٍ أمَرَهُ . (6)
.
1- .غرر الحکم : ج 2 ص 445 ح 3233 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 105 ، غرر الحکم : ج2 ص 330 ح 2757 و 2758 وفیهما «من» بدل «ما» فی الموضعین ، بحار الأنوار : ج 34 ص 236 ح 998 .
3- .تحف العقول : ص 235 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 109 ح 17 .
4- .غرر الحکم : ج4 ص 196 ح 5807 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 301 ح 5334 .
5- .نهج البلاغه : الخطبه108 ، غررالحکم :ج4 ص476 ح 6676 ، بحار الأنوار : ج 34 ص 240 ح999 .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 214 ، بحار الأنوار : ج 69 ص 311 ح 32 .
ص: 443
5 / 8 انجام دادن کار نیک
5 / 9 درستی درون ها
5 / 10 رسیدن به راه سلامت
امام علی علیه السلام :خردمندترینِ مردم ، کسی است که نسبت به عیب خویش ، بینا باشد و از [دیدن] عیب دیگران ، کور .
5 / 8انجام دادن کار نیکامام علی علیه السلام :هان! بیناترینِ چشم ها ، چشمی است که نگاهش به سوی خوبی باشد . هان! شنواترینِ گوش ها ، گوشی است که پند را در یابد و آن را پذیرا شود .
امام حسن علیه السلام :بیناترینِ بینایی ها ، آن است که در خیر ، نفوذ کند و شنواترینِ شنوایی ها ، آن است که پند و یادآوری را بشنود و از آن ، بهره گیرد .
5 / 9درستی درون هاامام علی علیه السلام :درستیِ درون ها ، دلیل سلامتِ بینش هاست .
امام علی علیه السلام :نهانی ها ، برای اهل بصیرت ، آشکار است .
5 / 10رسیدن به راه سلامتامام علی علیه السلام :خوشا به حال آن که دلی پاک دارد : از کسی که هدایتش کند ، پیروی می کند و از کسی که او را به تباهی کشانَد ، دوری می گُزیند و با بیناییِ کسی که به او بینایی می بخشد و با اطاعت از راه نمایی که به او فرمان می دهد ، به راهِ سلامتْ دست می یابد .
.
ص: 444
5 / 11تِلکَ الآثارُالإمام علیّ علیه السلام :عِبادَ اللّهِ! إنَّ مِن أحَبِّ عِبادِ اللّهِ إلَیهِ عَبداً أعانَهُ اللّهُ عَلی نَفسِهِ ، فَاستَشعَرَ الحُزنَ ، وتَجَلبَبَ الخَوفَ ؛ فَزَهَرَ مِصباحُ الهُدی فی قَلبِهِ ، وأَعَدَّ القِری لِیَومِهِ النّازِلِ بِهِ ، فَقَرَّبَ عَلی نَفسِهِ البَعیدَ ، وهَوَّنَ الشَّدیدَ . نَظَرَ فَأَبصَرَ ، وذَکَرَ فَاستَکثَرَ ، وَارتَوی مِن عَذبٍ فُراتٍ سُهِّلَت لَهُ مَوارِدُهُ ، فَشَرِبَ نَهَلاً (1) ، وسَلَکَ سَبیلاً جَدَداً . قَد خَلَعَ سَرابیلَ الشَّهَواتِ ، وتَخَلّی مِنَ الهُمومِ ، إلّا هَمّاً واحِداً انفَرَدَ بِهِ ، فَخَرَجَ مِن صِفَهِ العَمی ، ومُشارَکَهِ أهلِ الهَوی ، وصارَ مِن مَفاتیحِ أبوابِ الهُدی ، ومَغالیقِ أبوابِ الرَّدی . قَد أبصَرَ طَریقَهُ ، وسَلَکَ سَبیلَهُ ، وعَرَفَ مَنارَهُ ، وقَطَعَ غِمارَهُ (2) ، وَاستَمسَکَ مِنَ العُری بِأَوثَقِها ، ومِنَ الحِبالِ بِأَمتَنِها ، فَهُوَ مِنَ الیَقینِ عَلی مِثلِ ضَوءِ الشَّمسِ ، قَد نَصَبَ نَفسَهُ للّهِِ سُبحانَهُ فی أرفَعِ الاُمورِ ، مِن إصدارِ کُلِّ وارِدٍ عَلَیهِ ، وتَصییرِ کُلِّ فَرعٍ إلی أصلِهِ . مِصباحُ ظُلُماتٍ ، کَشّافُ عَشَواتٍ (3) ، مِفتاحُ مُبهَماتٍ ، دَفّاعُ مُعضِلاتٍ ، دَلیلُ فَلَواتٍ (4) ، یَقولُ فَیُفهِمُ ، ویَسکُتُ فَیَسلَمُ . قَد أخلَصَ للّهِِ فَاستَخلَصَهُ ، فَهُوَ مِن مَعادِنِ دینِهِ ، وأَوتادِ أرضِهِ . قَد ألزَمَ نَفسَهُ العَدلَ ، فَکانَ أوَّلَ عَدلِهِ نَفیُ الهَوی عَن نَفسِهِ ، یَصِفُ الحَقَّ ویَعمَلُ بِهِ ، لا یَدَعُ لِلخَیرِ غایَهً إلّا أمَّها ، ولا مَظِنَّهً إلّا قَصَدَها ، قَد أمکَنَ الکِتابَ مِن زِمامِهِ ، فَهُوَ قائِدُهُ وإمامُهُ ، یَحُلُّ حَیثُ حَلَّ ثَقَلُهُ ، ویَنزِلُ حَیثُ کانَ مَنزِلُهُ . (5)
.
1- .نَهِلَ : شَرِبَ الشُربَ الأوّل حتّی روی (المصباح المنیر : ص 628 «نهل») .
2- .الغَمرَهُ : الشِدَّهُ (لسان العرب : ج 5 ص 29 «غمر») .
3- .العَشوَهُ : الأمر المُلتَبِسْ ویجمع علی عَشَوات (النهایه : ج 3 ص 242 «عشو») .
4- .الفَلاهُ : الأرض التی لاماء فیها ولا أنیس (لسان العرب : ج 15 ص 164 «فلا») .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 87 ، أعلام الدین : ص 127 نحوه ، غرر الحکم : ج2 ص 561 ح 3577 وفیه صدره إلی «لیومه النازل به» ، بحار الأنوار : ج 2 ص 56 ح 36 .
ص: 445
5 / 11 و این چند اثر
5 / 11و این چند اثرامام علی علیه السلام :ای بندگان خدا! از محبوب ترین بندگان خداوند در نزد او ، آن بنده ای است که خدا ، وی را در برابر نَفْسش یاری رسانده است و از این رو ، اندوه را جامه زیرین خویش ساخته است و ترس را جامه رویین خود ، قرار داده است . پس چراغ هدایت ، در دلش می تابد و خود را برای پذیرایی از آن روزی که به آن وارد می شود ، آماده ساخته ، و دور را بر خود ، نزدیک کرده است و سخت را آسان . می نگرد و بینش می یابد ، [خدا را] یاد می کند و [بر کردارهای نیک خود ]می افزاید . از [چشمه های ]آب گوارا و شیرینی که آبشخورهایش برای او هموار شده ، سیراب می شود و در همان نخستین نوشیدن ، سیر می شود . راهی راست و روشن را می پوید . جامه های شهوت را [از خود] برکَنده است و از خواسته ها ، جز یک خواسته که در آن منحصر شده ، فارغ شده است . بدین سبب ، از کوری [باطنی] و مشارکت با هوسرانان ، بیرون آمده است . او از کلیدهای درهای هدایت و از قفل های درهای هلاکت ، گشته است . راه خود را دیده و جاده خویش را پیموده است . نشانه های راهیابی را شناخته و سختی های آن را در نوردیده است . از دستگیره ها ، به محکم ترینِ آنها و از کوه ها ، به استوارترین آنها چنگ زده است . پس به چنان یقینی رسیده است که مانند نور خورشید است . خویشتن را برای خداوند سبحان ، در بالاترین امور ، جای داده است ، آن سان که هر تشنه ای را سیراب می سازد و هر فرعی را به اصل آن ، باز می گردانَد . چراغ تاریکی هاست . برطرف کننده کوری ها ، کلید مُبهمات ، زُداینده معضلات و راه نمای بیابان هاست . [به موقع] می گوید و می فهمانَد و [به وقتش] سکوت می کند و سالم می مانَد . او برای خدا ، اخلاص ورزیده و خداوند ، خالصش گردانیده است (/ او را از بندگان خالص خود گردانیده است) . پس او معدن های دین خدا و میخ های زمین اوست . خویشتن را ملزم به عدالت کرده است و نخستین گام عدالت او ، دور کردن هوس از خویشتن بود . حق را می گوید و بِدان ، عمل می کند . کار نیک را تا رسیدن به پایانش انجام می دهد . هر جا خیری می بیند ، آهنگِ آن می کند . زمام خویش را به دست قرآن سپرده است و قرآن ، جلودار و پیشوای او گشته است . هر جا که قرآن ، بار افکنَد ، او نیز بار می افکنَد ، و هر جا قرآن منزل کند ، او هم منزل می کند .
.
ص: 446
. .
ص: 447
. .
ص: 448
الفصل السادس : أهل البصیره6 / 1أئِمَّهُ أهلِ البَصیرَهِالکتاب« وَ اذْکُرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ أُوْلِی الْأَیْدِی وَ الْأَبْصَارِ » . (1)
« قُلْ هَذِهِ سَبِیلِی أَدْعُواْ إِلَی اللَّهِ عَلَی بَصِیرَهٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی وَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ » . (2)
الحدیثالإمام الباقر علیه السلام :أتی رَجُلٌ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقالَ : إلی ما تَدعو یا مُحَمَّدُ؟ فَقالَ صلی الله علیه و آله : أدعو إلَی اللّهِ عَلی بَصیرَهٍ أنَا ومَنِ اتَّبَعَنی . (3)
عنه علیه السلام فی قَولِهِ : «أُوْلِی الْأَیْدِی وَ الْأَبْصَارِ » :یَعنی اُولِی القُوَّهِ فِی العِبادَهِ وَالبَصَرِ فیها . (4)
.
1- .ص : 45 .
2- .یوسف : 108 .
3- .مشکاه الأنوار : ص 144 ح 345 عن أبی بصیر ، تحف العقول : ص 41 نحوه ، بحار الأنوار : ج 77 ص 145 ح 45 .
4- .بحار الأنوار : ج 12 ص 7 ح 17 نقلاً عن تفسیر القمّی : ج 2 ص 242 عن أبی الجارود وفیه «الصبر» بدل «البصر» .
ص: 449